Kitap Hakkında
ÖNSÖZ
17 Ekim 1966’dan 12 Eylül 1980 tarihine kadar faaliyet gösteren Türkiye Birlik Partisi (TBP)’nin en büyük seçim başarısı 12 Ekim 1969 milletvekili seçiminde aldığı yüzde 2,8’lik oy ve çıkardığı sekiz milletvekilidir. Parti, bir ölçüde Süleyman Demirel’in başbakanlığındaki hükümet için yapılan 15 Mart 1970’deki güven oylaması dışta tutulursa, nicel gücü itibariyle genel siyasette tayin edici bir rol oynayamadı. Ancak niceliğe endeskli yaklaşım TBP’nin siyaset tarihimizdeki özgünlüğünü anlamayı engeller. Özgünlük Alevilikle arasında kurulan bağdır. Bu yönüyle nicel gücünü aşan bir ilgiyi hak eder.
İki binli yıllarda partiye yönelik belli bir ilginin uyandığını hakkında yapılan çalışmalardan gözlemleyebiliyoruz. Gazeteci Kelime Ata’nın Ocak 2007’de yayımlanan “Alevilerin İlk Siyasal Denemesi (Türkiye) Birlik Partisi (1966-1980)” adlı kitabı, Sabır Güler’in yüksek lisans çalışmasından üreterek 2008 yılında “Aleviliğin Siyasal Örgütlenmesi – Modernleşme, Çözülme ve Türkiye Birlik Partisi” adıyla yayımlanan kitabı, Murat Yümlü’nün Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde hazırladığı 2008 tarihli “Türkiye’de Alevi Siyaseti Örneği Türkiye Birlik Partisi (1966-1981)”, Bülent Bingöl’ün Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde hazırladığı 2008 tarihli “Türk Siyasal Yaşamında Birlik Partisi – Türkiye Birlik Partisi” başlıklı yüksek lisans tezleri doğrudan partiye odaklanan çalışmalardır.
Ata’nın çalışması, ilk çalışma olmanın ötesinde konuya ilişkin anlamlı bir çerçeve bırakmasıyla değerlidir. Birçoğu artık hayatta olmayan kişilerle yaptığı görüşmelerin yanı sıra kısmen dönemin gazete ve dergilerinden yararlanan Ata, sonraki çalışmaların görmezden gelemeyeceği bir birikim sağlamıştır. Partiye ilişkin bilgi malzemesi noktasında Ata’ya nazaran daha sınırlı kalan Güler’in çalışması, akademik disiplinin getirdiği toparlayıcılık bakımından hissettirdiği niteliğinin yanı sıra, partinin kuruluşunda öncü rolüyle dikkat çeken ilk genel sekreter Cemal Özbey’in özel arşivinden yaptığı bazı aktarımlarla Ata’nın sağladığı birikime katkı sağlıyor. Yümlü ve Bingöl ise genel itibariyle Ata ve Güler’in sağladığı çerçevede konuya dair genel bir tablo sunmaktadır.
Partinin Alevilik boyutuyla içerdiği orjinalliğin toplum ve ülke siyaseti bakımından yarattığı ilgi çekicilik ne olursa olsun, bilimsel bir çalışmanın dayanması gereken verilere ulaşma noktasında kolay bir tablo ile karşı karşıya değiliz. 12 Eylül 1980 müdahalesi sonrasında el konmuş parti arşivinden yoksun durumdayız. Bunun büyük bir boşluk yarattığı kuşkusuzdur. Siyasal hayatta somut güç açısından dar sınırlarda kalmış bir hareketin kamuoyuna da sınırlı ölçüde yansıdığı dikkate alındığında, boşluğun doldurulması daha yoğun ve yaygın bir çalışmanın yürütülmesini gerekli kılar.
Verilere ulaşma noktasındaki zorluk, konuya ilişkin çalışmalar nezdinde yeni bir şey söyleyememe sıkıntısının kaynağıdır. Tekrardan kurtulmanın yolu öncelikle malzemeyi zenginleştirmektir. Esasen Türkiye Birlik Partisi gibi yapılara ilişkin çalışmalarda, yapının somut seyrini ortaya koymak bile başlı başına önemlidir. Sağlıklı bir arşiv sisteminin olmadığı, olanın ise askeri müdahalenin gazabına uğradığı bir ortamda sıradan bir gelişmeyi dahi tespit etmek yer yer zorlu bir çabayı gerekli kılmaktadır.
Verilerin sınırlılığı, partinin faaliyet gösterdiği dönemdeki günlük ve diğer süreli yayınlar üzerinde geniş bir incelemeyi bir mecburiyet haline getirmiştir. Bu, meşakkatli olduğu kadar zevkli, hatta heyecanlı bir süreçtir. 60’lar ve 70’ler Türkiye’nin “hızlı” yıllarıdır. TBP, bu “hızlı” yılların içinde doğmuş, bu yılların dalgalarıyla şekillenmiştir.
Başlangıçtaki yeriyle siyasete veda etmek zorunda kaldığı sıradaki yeri arasında ciddi farklar vardır. Bunu anlamak ve göstermek bakımından o dönemde çıkan yayınlar önemli kaynaklardır. Bu çalışma, bu boyutu önemseyerek TBP’nin ayrıntılı bir tablosunu sunmaya odaklanmaktır.
Cumhuriyet, Tercüman, Milliyet ve Akşam gazeteleri Partinin kurulduğu Ekim 1966 ile 12 Eylül 1980 müdahalesini kapsayan dönem itibariyle, Yeni Gazete Ekim 1966’dan yayınına son verdiği 1971 yılı ortalarına kadar, “Olay” gazetesi 1975-1976 dönemi, süreç içerisinde Yeni Halkçı ismini alan Halkçı gazetesi Ocak 1971- Haziran 1980 dönemi itibariyle tarandı.
Her ne kadar sınırlı veriler sağlamışsa da, partinin milletvekili çıkardığı ve nispeten yüksek oy aldığı illerde yayımlanan yerel gazeteler Beyazıt Devlet Kütüphanesi ve Atatürk Kitaplığı’ndaki koleksiyonlardan incelendi. “Sivas Postası”, “Sivas’ta Kızılırmak”, “Çorum Ekspres”, “Amasya Ekspres”, “Tokat”, “Tunceli’nin Sesi”, “Munzur”, “Malatya’nın Sesi”, “Birlik”, “Halk Postası” bu kapsamda görülen gazetelerdir.
Günlük gazete dışındaki süreli yayınlar kapsamında “Yankı” dergisinin yayımlanmaya başlandığı 1971’den 1980 yılı sonuna kadarki nüshaları; “Ortam” ismiyle 1971 yılında yayımlanmaya başlanan, bir sürelik kesinti ardında “Yeni Ortam” adıyla 1976 yılına kadar çıkmaya devam eden derginin nüshaları incelenen yayınlar arasındadır.
Partinin mevcut yayınları değişik kütüphanelerden toparlandı. 1969’dan başlayarak partinin genel başkanlığını yürüten Mustafa Timisi’nin belirttiği gibi, parti sürekli bir yayın organına sahip değildi. İmkanlar ölçüsünde, ihtiyaca ve gündeme göre yayınlar çıkardığı yayınlar farklı adlar taşısa da, “Birlik” adı hep muhafaza edildi1. Bu kapsamda ilk sayısı Şubat çıkan “Birlik Postası”nın 2 sayısına, Birlik’in 1972 yılına ait 3, 1976 – 1977 yıllarına ait 9 sayısıyla, Yurtsever Birlik’in 5 sayısına ulaşıldı. Beyazıt Devlet Kütüphanesi kataloğunda yer almasına rağmen Demokrat Birlik isimli yayın ise üç senelik dilimde değişik zamanlarda yapılan başvurulara rağmen, kütüphane yetkilileri tarafından yerinde bulunamadığından incelenemedi.
Doğrudan parti adıyla yayımlanmayan, ancak Genel Sekreter Şemsi Belli’nin Genel Yayın Müdürü olması ve içeriği itibariyle parti yayınları kapsamında sayılabilecek Anayaso dergisinin 2 sayısına ulaşıldı. Yayıncıları parti çalışmasının içinde yer alan Cem dergisi ve Ehlibeyt Yolu gazetesi, partinin kuruluşu ve ilk teşkilatlanma evresinde süreci içerden izlemek bakımında değerli veriler sağladı.
Hacı Bektaş Kültür Kalkınma ve Yardım Derneğinin yayın organı olan Karahöyük dergisinin 1964-1965 dönemine ait 7 sayısına, “Gerçekler” ismiyle Ağustos 1970’te yayına başlayan 15 günlük gazetenin 34 sayısına, “Halka Rehber” gazetesinin 1969 yılında yayımlanmış altı sayısına, ilk sayısı Ocak 1967’de yayınlanan Hünkar gazetesinin muhtelif tarihli 3 sayısı araştırma sürecinde taranan yayınlar arasındadır. Bu yayınlar somut parti faaliyeti noktasında çok olmasa da, Alevilik odaklı iddialarıyla, Alevi toplumunun konjonktürel hassasiyetlerinin anlaşılması bakımından katkı sundu. İki sayısına ulaşılan ve Şubat 1971’de yayımlanmaya başlanan Yeni Yol’da – Yeni Dünya’da BİRLİK dergisi ise parti yönetiminin yakın ilgisine mazhar olmuşluğuyla, o dönemki parti algısının değerlendirilmesi yönünde veri sağladı.
Metinde de görüleceği üzere, sayılanlar çalışmada kullanılanların ancak bir kısmıdır. Akis gibi bir döneme damgasını vurmuş haftalık siyasi bir dergi, Sebilürreşad, Ehl-i Sünnet,
1 Mustafa Timisi partinin yayın organı olarak “Birlik”i anmakta, ancak düzenli çıkarmadıklarını belirterek şunları söylemektedir: “ihtiyaç duyduğumuz gündemi tartışmak ve politikalarımızı duyurmak üzere zaman zaman çıkıyordu.” (Aydoğdu-Timisi Nalçaoğlu, 2021: 69). İsimlerinde bazı eklemeler varsa da, bahsi geçen yayınların tümü muhtemelen “Birlik”in versiyonlarıdır. Timisi’nin de “Birlik”ten kastı muhtemelen bunların tümüdür.
Büyük Doğu, İslam gibi İslamcı dergiler ile İsmail Hakkı Baltacıoğlu’nun yayımladığı Yeni Adam dergisi gibi yayınların yanı sıra, Birikim, Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, Toplum ve Bilim gibi daha sonraki yayınlar da konuya dair malzemenin toparlanmasında göz önünde tutuldu.
Meclis Tutanakları, Resmi Gazete ve özellikle seçim sonuçları bakımından Devlet İstatistik Enstitüsü’nün yayınları sıklıkla başvurulan kaynaklar oldu.
Çalışmanın Kaynakça kısmında sınırlı sayıda dergi makalesi ayrıca belirtilmiştir. Genel itibariyle metin içinde dipnot şeklinde gösterilen gazete ve dergilerde yayımlanmış fıkra-makale ve habere kaynakçada ayrıca yer verilmemiştir. Dipnotlarda da görüleceği üzere bunlar çok sayıdadır ve eklenmeleri Kaynakçayı işlevsiz bir büyüklüğe ulaştıracaktı.
10 yılı aşkın süre partinin genel başkanlığını ve iki dönem Sivas Milletvekilliği yapmış Mustafa Timisi; İstanbul İl Başkanlığı, Genel Sekreter ve bir dönem İstanbul milletvekilliği yapmış Haydar Özdemir; 1970’li yıllarda Gençlik Kolları Başkanlığında bulunmuş Muhammet Atmaca ile 14 Ekim 1973 Milletvekili Genel Seçiminde Kahramanmaraş’ta birinci sıra milletvekili adayı olan Mali Müşavir Hasan Doğan’la görüşmeler yapıldı.
Çalışmanın Giriş kısmında “27 Mayıs’la Açılan Dönem; Devlet, Din ve Aleviler”, başlığı altında 27 Mayıs yönetiminin tutumundan başlayarak din alanını yeniden yapılandırma tartışmaları bağlamında Birlik Partisi’nin kuruluşuna giden atmosfere dair genel bir çerçeve çizilmiştir.
“Birlik Partisi’nin Doğuşu ve Örgütlenmesi” başlıklı birinci bölümde, Partinin kuruluş süreci ve Hasan Tahsin Berkman’ın genel başkanlığında yürütülen örgütlenmenin yanı sıra bu sürece eşlik eden iç tartışmalar üzerinde duruldu.
“İç Tasfiyeden Seçimlere Hüseyin Balan Dönemi” başlıklı ikinci bölüm, Hüseyin Balan’ın genel başkanlığı dönemine odaklanmaktadır. Önceki dönemden devreden iç tartışmalar bağlamında yaşanan tasfiyelerle genel başkanlığını sağlamlaştıran Hüseyin Balan’ın akıbetini de belirleyen 1969 milletvekili seçimleri partiye yönelik beklentilerin test edilmesi bakımından bir dönemeç teşkil etmiştir.
Mustafa Timisi’nin Genel Başkanlığa seçildiği 23-24 Kasım 1969 tarihinde toplanan İkinci Kongre’den 14 Ekim 1973 Milletvekili Genel Seçimine kadarki süreci işleyen “Geleneğin Törpülenmesi ve Sol Kimliğin Kurumsallaşması (1969-1973)” başlıklı üçüncü bölümde, partinin Sol’a evrilme süreci ele alınmaktadır. Geleneğin törpülenmesi sürece eşlik etmiştir. Demirel hükümetine güvenoyu veren 5 milletvekilinin ihraç edilmesi, program değişikliği, 12 Mart dönemeci, başını Mehmet Ali Aybar’ın çektiği eski TİP’lilerle ittifaka gidilmesi dönemin öne çıkan gelişmeleridir.
“Cepheleşen Siyasetin Gölgesinde Yeniden Çıkış Arayışları (1973-1980)” başlıklı dördüncü bölümde başarısızlıkla sonuçlanan Ekim 1973 seçimleri ile 12 Eylül 1980 müdahalesi arasındaki dönem ele alınmıştır. Bir yandan CHP ile ittifak arayışları, diğer yandan sol kulvarda derinleşme, bu kapsamda dış politikada “Ne Amerika Ne Rusya” argümanıyla “Bloksuz” duruş, zaman zaman mezhep farklılığı üzerinde temellendirilen sağ sol çatışmasının beslediği cepheleşmede yer bulma çabası, başta 1977 yılındaki genel seçim olmak üzere, kısmi senato seçimleri ve yerel seçimlerde test edilen siyaset, bölümün çerçevesini oluşturmuştur. “12 Eylül’e Doğru Şiddet Sarmalında Siyaset” başlığı altında darbeye giden ülkenin siyaset tablosu bağlamında TBP’nin arayışları ve 14 Ekim 1979 Kısmi Senato Seçimleri sonucunun yarattığı umut üzerinde durulmuştur.
Ekler kısmında partinin üç genel başkanını tanıtıcı bilgilerin yanı sıra partinin katıldığı milletvekili ve senato seçimlerinde gösterdiği adayların listesi ile, partiye ait bazı yayın ve afiş görsellerine yer verilmiştir. Partinin seyrine ilişkin genel bir fikir vermek amacıyla “Seçilmiş Krolonoji” de eklenmiştir.
Bu kitap Marmara Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü bünyesinde Prof. Dr. Ali Satan’ın danışmanlığında 2014 yılında tamamlanan “Türkiye Birlik Partisi’nin Kuruluşu ve Faaliyetleri (1966 – 1980)” başlıklı doktora tezine dayanmaktadır. Fakat onun aynısı değildir. Doktora tezinin “Alevilik – Bektaşilik Bağlamında Kavramsal Çerçeve”, “Türkiye’de Alevi Bektaşi Tarihine Toplu Bakış”, “Çok Partili Hayata Geçişten 27 Mayıs’a: Siyasal Süreç ve Laikliğe Yeni Yaklaşım Bağlamında Alevilik” başlıklı kısımları dışarıda bırakılmıştır. Bu kısmen kitap hacmini büyütmemekle ilgilidir. Asıl gerekçe 1960’lı yıllara kadarki süreçte Aleviliğin devlet – siyaset – toplum eksenindeki konumuna odaklanan söz konusu kısımları, ayrı bir çalışma kapsamında değerlendirmektir.
Kitap için, doktora çalışmasının doğrudan partiyi ele alan kısmı gözden geçirildi. Metnin dili ve yapısı yeniden düzenlendi. Bazı eklemeler ve çıkarmalar yapıldı. Bu haliyle bile içerdiği yoğun dip notlar, bütün resmi verme arzusunun yarattığı detaylandırma kaygısının metni bir parça ağırlaştırdığının farkındayım. Ağırlaştırmak pahasına detaylandırmayı tercih ettim. Daha iyisi elbette mümkündür. Harika çalışmaları okudukça, yapanlara derin minnettarlık duyuyor, imreniyorum. O noktaya ancak yaparak yaklaşabileceğimi biliyorum. Şimdilik bu kadar!
2014 yılı sonrası literatürün teferruatlı incelenmemiş olması nedeniyle kitabın bazı değerlendirmelerden faydalanamamış olabileceğini kabul ediyorum. Ancak ana resmin ortaya çıktığını düşünüyorum. Elbette ortaya çıkan, bilgim ve yeteneğimle sınırlıdır. Bilgiyi çoğaltmak ve farklı bakış açılarıyla değerlendirmek doğru çıkarımlara varmanın anahtarıdır. Eksiği bulmak ve tamamlamak kollektif bir çabanın ürünüdür.
Öğrenme serüvenim bu süreçte de bana çok şey kattı; vesile olanlara, paylaşanlara teşekkür ediyorum.
Ali Haydar SOYSÜREN
Kitap Temini: whatsapp sipariş hattından sipariş verilmektedir.
